Arcykapłan w judaizmie był centralną postacią życia religijnego Izraela, łączącą w sobie władzę duchową, prawną i polityczną.

Pochodzenie i urząd

Słowo arcykapłan pochodzi z greki (archō – „być pierwszym”, hiereus – „kapłan”) i oznaczało najwyższego kapłana żydowskiego. Urząd ten związany był z rodem Aarona, brata Mojżesza. Tradycyjnie przywilej ten należał do rodu Sadokitów, którzy cieszyli się szczególnym prestiżem w okresie funkcjonowania Świątyni Jerozolimskiej.

Choć sam urząd kapłański istniał już wcześniej, tytuł arcykapłana wyłonił się dopiero po powrocie z wygnania babilońskiego (VI w. p.n.e.). Wtedy arcykapłan stał się faktycznym przywódcą narodu – zarówno w sprawach kultu, jak i w kwestiach cywilnych.

Funkcje i obowiązki

Arcykapłan był nie tylko najwyższym kapłanem, lecz także przewodniczącym Sanhedrynu – najwyższej rady żydowskiej, pełniącej funkcję sądu i zgromadzenia doradczego. Jego rola miała charakter zarówno religijny, jak i polityczny.

Najważniejsze obowiązki dotyczyły jednak kultu świątynnego:

• codzienne składanie ofiar i przewodniczenie najważniejszym obrzędom,

• troska o zachowanie czystości rytualnej całego narodu,

• kulminacyjny przywilej – wejście raz w roku do Miejsca Najświętszego (Święte Świętych) w Jom Kippur (Dzień Przebłagania), by dokonać oczyszczenia narodu i złożyć ofiarę przebłagalną.

Był więc jedynym, który mógł stanąć bezpośrednio przed Arką Przymierza i wypowiedzieć Imię Boga.

Losy urzędu

Z czasem, zwłaszcza w okresie hellenistycznym i pod rzymskim panowaniem, urząd arcykapłana ulegał coraz większej polityzacji. Początkowo dożywotni, później stał się zależny od decyzji władców obcych – najpierw Seleucydów, potem Rzymian. Rzymscy namiestnicy mogli arcykapłanów mianować i usuwać, co znacząco podważyło ich religijny autorytet.

W okresie Machabeuszy (II w. p.n.e.) urząd częściowo podupadł, gdyż dynastia Hasmoneuszów połączyła w swoich rękach władzę królewską i kapłańską, co budziło spory wśród Żydów.

Ostatecznie urząd arcykapłana zanikł po zburzeniu Świątyni Jerozolimskiej w 70 r. n.e. przez Rzymian – wraz z upadkiem kultu ofiarniczego nie było już możliwości sprawowania tej funkcji.

Arcykapłani w czasach Jezusa

Ewangelie wspominają dwóch arcykapłanów – Annasza i Kajfasza. Annasz był usunięty przez Rzymian, ale nadal cieszył się ogromnym autorytetem, zaś Kajfasz, jego zięć, formalnie sprawował urząd w latach działalności Jezusa. To właśnie przed nimi stanął Jezus w noc swojego pojmania, a ich decyzje miały kluczowe znaczenie w procesie, który doprowadził do ukrzyżowania.

	Kapłan (hebr. kohen)	Arcykapłan (hebr. kohen gadol)
Pochodzenie	Z rodu Aarona, ale bez szczególnych wymagań co do konkretnej linii	Musiał pochodzić bezpośrednio z rodu Aarona; najczęściej wybierany spośród Sadokitów
Ubiór liturgiczny	Prosta szata lniana (tuniki, pas, turban)	Ubranie szczególne: efod, napierśnik z 12 kamieniami, diadem z napisem „Święty dla Pana”
Obowiązki codzienne	Składanie ofiar, utrzymywanie ognia na ołtarzu, troska o czystość rytualną	Składanie ofiar, przewodniczenie wielkim uroczystościom, nadzór nad innymi kapłanami
Święto Jom Kippur	Nie miał prawa wejścia do Miejsca Najświętszego	Raz w roku wchodził do Świętego Świętych, by dokonać przebłagania za cały naród
Zakazy małżeńskie	Nie mógł poślubić kobiety nierządnicy ani rozwiedzionej	Jeszcze surowsze zasady – musiał poślubić dziewicę z Izraela
Autorytet	Lokalny, związany ze służbą w świątyni	Najwyższy autorytet religijny i cywilny, przewodniczący Sanhedrynu
Czas urzędowania	Służba w świątyni według podziału na zmiany	Tradycyjnie dożywotnio, lecz w czasach rzymskich – zależny od decyzji namiestników
Symbolika	Przedstawiciel ludu przed Bogiem	Reprezentant całego Izraela przed Bogiem, pośrednik w imieniu całego narodu